Niepodległa, tylko jaka?

W naszej pamięci zbiorowej widzimy siebie przez kalki polityczne. Dlatego stosujemy cenzurę. Nawet, jeśli o tym wiemy, to chętnie zasłaniamy się naszą martyrologią, poszkodowaniem, uwarunkowaniami geopolitycznymi, wystawieniem przez innych do wiatru, a w końcu przyparci do muru prawdy, stwierdzeniem, że inni nie byli lepsi, a byli nawet gorsi. Pytanie co z tego i jak ma się to do naszej wiedzy o nas samych? Bez odpowiedzi na fundamentalne pytania, kim jesteśmy, co robili nasi przodkowie, jak żyli i myśleli o sobie i o innych poruszamy się w świecie propagandowych plakatów i właściwie niewiele o sobie, jako narodzie wiemy. Niektórym to pasuje, ale nie załatwia problemu, że z naszej szafy, w której myślimy, że leżą poskładane sztandary chwały, śmierdzi trupem.

Mam dzieci w trzeciej klasie podstawówki. W zadaniu nr 1 na str. 4 w ćwiczeniach “Elementarz odkrywców – edukacja polonistyczna, przyrodnicza, społeczna” pada pytanie: “W jaki sposób w 1918 roku Polacy okazywali swoją radość z odzyskania przez Polskę niepodległości?”. Źródłem dla odpowiedzi jest fragment “Ilustrowanego Gońca Warszawskiego” z 11 listopada 1918 roku. “Goniec” jest ilustrowany oczywiście zdjęciem Józefa Piłsudskiego z tekstem o radości towarzyszącej wywieszaniu biało-czerwonych flag, rozbrajaniu niemieckich żołnierzy i zrywaniu niepolskich tablic z budynków różnych instytucji. Radość była, choć nie obejmowała wszystkich obywateli rodzącego się do życia państwa. Ta radość z podręcznika, to tylko drobny wycinek z tamtych czasów.

Pytanie w ćwiczeniach daje duże możliwości edukacyjne, pod warunkiem, że celem jest dążenie do prawdy, a nie kształcenie kolejnych pokoleń Polaków myślących na skróty i bijących samym sobie brawo. Gdy czytałem pytanie z ćwiczeń, dodałem do niego miejsce. Miejsce szczególne, zajmujące w świadomości Polaków znaczącą pozycję. Choćby przez obraz Wojciecha Kossaka z 1926 roku.

Moje pytanie w ćwiczeniach brzmi: “W jaki sposób w 1918 roku Polacy we Lwowie okazywali swoją radość z odzyskania przez Polskę niepodległości?” Szczęśliwie dla nauki polskiej, pomimo zakusów ze strony prostaków humanistyki są prowadzone rzetelne badania i powstają wartościowe opracowania z zakresu historii politycznej i społecznej Polski i Polaków. Wystarczy wskazać książkę Grzegorza Gaudena pt. “Lwów – kres iluzji. Opowieść o pogromie listopadowym 1918”. Autor przybliża i omawia wielostronnie wydarzenia, jakie miały miejsce we Lwowie w dniach 22-23 listopada 1918 roku, zaraz po odbiciu miasta z rąk ukraińskich przez korpus ekspedycyjny, który wyruszył z Krakowa. Przez dwa dni polscy żołnierze wraz z polskimi lwowiakami zamordowali przynajmniej ponad 70 Żydów: dzieci, kobiety, starców i mężczyzn. Spalili kilkadziesiąt budynków mieszkalnych i używanych przez żydowską wspólnotę religijną. Palili święte księgi w synagogach, rabowali sklepy i prywatne mieszkania. Gwałcili kobiety, mordując je po odbytym gwałcie. Obcinali im palce z pierścionkami i obrywali uszy z kolczykami. Starcom i inwalidom kazali wykonywać ćwiczenia gimnastyczne na ulicach miasta. Chodzili wystrojeni w żydowskie stroje rytualne i zwoje świętych ksiąg. Choć i tacy się zdarzali, to nie robili tego wyłącznie kryminaliści, hołota i “margines społeczny”, jak chcieliby moraliści spod znaku Armii Zbawienia. W relacjach zbieranych po pogromie pojawiają się strojne w kapelusze kwieciem przyozdobione damy, które wyczekiwały pod żydowskimi domami, aż im służba zniesie pakunki ze zrabowanymi Żydom rzeczami. Wieczorem 22 listopada tłumy Polaków udały się do lwowskiego Ratusza. Ale nie w proteście przeciwko szalejącym w żydowskiej dzielnicy polskim żołnierzom i cywilom, tylko po głowę wiceprezydenta Lwowa, Filipa Schleichera, Żyda. Uratował go zręcznym wybiegiem poseł socjalista Hausner, Polak. Ponieważ wydarzenia te odbiły się szerokim echem w całej Europie, następne miesiące dyplomacja polska poświęciła na tuszowanie wydarzeń, ukrywanie ich prawdziwego oblicza, czyli mówiąc krótko kłamała obwiniając o mordy na Żydach Ukraińców i… samych Żydów. Wg oficjalnego stanowiska władz polskich do wydarzeń tych doszło, gdyż Żydzi rzucili się na regularną armię z siekierami w rękach i oblewali wyzwolicieli wrzątkiem, absolutnie nie był to pogrom. Tak budowano legendę bohaterskiego Lwowa…

Polska myśl polityczna początku niepodległości była na dobre zainfekowana antysemityzmem. Jedynym krytycznym głosem popogromowym w polskiej prasie był artykuł Andrzeja Struga, socjalisty, w warszawskim “Robotniku”. Minęło sto lat po tych wydarzeniach, po drodze był Holokaust przeprowadzony przez Niemców, a Internet komentarzowy aż ugina się od antysemickich treści. Kiedyś mnie to dziwiło, obecnie już nie. Jeśli nic, albo niewiele się z tym nie robi na poziomie edukacji powszechnej, to trudno oczekiwać wywarzonych i opartych na faktach opinii i sądów. Kalki i propagandowy plakat rządzą.

W XXI wieku wróciła do polskiej polityki myśl “mocarstwowa”. Co prawda już nie domagamy się zamorskich kolonii, jak w latach 1920. i 30., ale wydaje nam się, że jesteśmy głównymi graczami w Europie Środkowej. Już nie udajemy tolerancyjnych, powołując się na króciutki moment historii Rzeczypospolitej w XVI wieku, tylko wołamy “won pedały” i słuchamy z ambon o “tęczowej zarazie” i “neomarksistowskiej rewolucji niszczącej Kościół i naród”. Już nie udajemy, że jesteśmy bohaterskim narodem, który walkę ma we krwi, tylko wznosimy pomniki zniszczonym przez wojnę Polakom, którzy nie potrafili, czy nie chcieli odnaleźć się w powojennej rzeczywistości i organizujemy biegi “Żołnierzy Wyklętych”, którzy niejedno cywilne życie mają na sumieniu.

W debacie o “odcenzurowanie” naszej historii w szkolnych podręcznikach nie chodzi też o to, żeby katować się własnymi, polskimi winami, jak twierdzą przeciwnicy tzw. “edukacji wstydu”. Bo my Polacy bardzo łatwo wpadamy w skrajności. Dlatego debata publiczna jest tak trudna w nadwiślańskim kraju. Tylko jedna uwaga – wstyd nie emocją negatywną, a jest silnie związany z systemem wyznawanych wartości, z naszą moralnością. Co jest złego w odczuwaniu wstydu na wspomnienie lwowskiego komendanta miasta w 1918 roku Czesława Mączyńskiego, który z uśmiechem na twarzy poruszał się automobilem po płonącej dzielnicy żydowskiej w listopadowe dni polskiej jutrzenki we Lwowie, wzmacniając tym sadyzm i uprzedzenia uczestników pogromu autorytetem władzy z orłem w koronie na czapce? Takim widział go Maciej Rataj, późniejszy marszałek Sejmu, którego Niemcy w 1940 roku rozstrzelali w Palmirach. I nie tylko o empatyczne odruchy chodzi w odniesieniu do naszej historii. Chodzi też o to, żebyśmy znali naszą przeszłość właśnie z myślą o przyszłości. Żebyśmy mogli wzmacniać to, co powinno budować naszą współczesną tożsamość, która ma być nastawiona na współpracę i pokojowe współistnienia, a osłabiać te cechy, które mogą prowadzić do zbrodni i wykluczenia całych zbiorowości. Takich przykładów w naszej przeszłości nie brak, tak jak nie brak brutalności i zbrodni. Od nas zależy, czy jaki uniform zechcemy ubrać.

Czy w trzeciej klasie podstawówki zbyt trudnym jest zadanie pytania dzieciom: “Czy radość z naszej wolności i swobody ma być powodem do płaczu i cierpienia dla innych, mówiących innym językiem i modlących się do innego boga?” Jeśli uznamy, że trzecia klasa to za wcześnie, to nie udawajmy zdziwienia, jak za chwilę będzie na to za późno…

*

“Szata Polski nieskalana / Przenajczystsza i świetlana / Jak niewinność trudu trudów / Jako odkup wszystkich Ludów” napisał Zygmunt Krasiński w Psalmie Miłości. To kwintesencja polskiego mesjanizmu, poświęcenia w imię wolności.

“Wyzwolenie! I wyległy tłumy na ulice miast polskich, by manifestować wolność swoją… A obok wznoszonych okrzyków na rzecz Polski, co ma być “mesjaszem ludów”, niby dysonans krwawy przeszyły powietrze dzikie, nienawiści pełne” “Przecz z Żydami! Bić Żydów!. W dzień Polski wyzwolenia, w dzień zmartwychwstania… I bito Żydów.” – pisał w październiku -przed lwowskim pogromem – polskojęzyczny, a więc skierowany do zasymilowanej kulturowo ludności żydowskiej, “Głos Żydowski”.

11 listopada 1918 roku w Kielcach Polacy zabili czterech Żydów wracających z zebrania, na którym żydowscy mieszkańcy przyjęli przez aklamację akt wyrażający ich radość z faktu odrodzenia się Polski.

Niezwykle wymowny związek wydarzeń kryje się pod tą jedną datą. Odrodziło się państwo, które nie chciało tworzyć społeczeństwa otwartego, a dążyło do dominacji jednej nacji, niezależnie od wielowiekowej tradycji. I tak sobie myślę, jest 100 lat później, a wciąż aktualnym jest stwierdzenie: nie dowiesz się tego w szkole. Jak za caratu, jak za Bismarcka, jak za Gomułki. Czy polska szkoła, 30 lat po upadku komunizmu, wciąż musi stosować cenzurę?

Michał Pyrek, 11 Listopada 2020